Stefan zwany Zajączek (zm. 1412/13), dominikanin, przeor krakowski, biskup serecki.
W źródłach współczesnych pojawił się jako syn Marcina. Nazwisko Zajączek jest poświadczone dopiero w Nekrologu dominikanów krakowskich z r. 1615, w którym dokonano dwóch wpisów: Stefana, bp. sereckiego, oraz brata Stefana Zajączka. W nowożytnej historiografii zakonnej (A. Bzowski, P. Ruszel, S. Okolski, V. M. Fontana, L. Teleżyński, K. Chodykiewicz, S. Barącz) istniały znaczne rozbieżności co do nazwiska S-a i jego identyfikacji. S-owi biskupowi przydawano nazwisko Zajączek i traktowano jako jedną postać ze S-em lektorem i przeorem krakowskim albo twierdzono, że istniało kilku biskupów sereckich: Stefan, Stefan Rutheni, Stefan Martini i Stefan Zajączek. W nowszej historiografii (W. Abraham, P. Czaplewski, J. Fijałek) ustalono jednak, że była to jedna osoba. Rozróżnianie S-a, bp. sereckiego, od zakonnika S-a na podstawie dwóch wpisów w Nekrologu (K. R. Prokop) jest mylne i wynika z nieznajomości złożonej struktury tego źródła. S. był pochodzenia plebejskiego, co potwierdza brak wyobrażenia herbowego na jego zachowanych pieczęciach (Czaplewski). Próby ustalenia jego genealogii pozostają w sferze hipotez. Sugerując się nazwiskiem Zajączek twierdzono, że ojcem S-a mógł być kmieć Marcin Zając ze wsi Targowisko nad Rabą koło Chełmu, poświadczony źródłowo w r. 1382 (Czaplewski, Fijałek). Jednak z większym prawdopodobieństwem wolno domyślać się mieszczańskiego pochodzenia S-a i wskazać na ewentualne pokrewieństwo z Marcinem Zajączkiem z Nowego Sącza, występującym w r. 1432. Mniej pewne są poszukiwania oparte na nowożytnych i raczej dowolnie użytych określeniach S-a jako syna Rusina. Nie sposób połączyć go z rodziną żyjącego w Krakowie w 1. poł. XIV w. rajcy Mikołaja Rutheni. Nie ma też bezpośrednich danych, które pozwalają połączyć S-a z konwentami położonymi na wschodzie prowincji, jakkolwiek we Lwowie ok. l. 1370–5 jest poświadczonych dwóch Stefanów: przeor, odwoływany przez prowincjała Jana z Brzegu oraz zakonnik, którego można uznać za jednego z seniorów konwentu.
Pierwsza źródłowa informacja biograficzna dotycząca S-a pochodzi z r. 1378, kiedy dominikańska kapit. prowincjalna polska skierowała go jako studenta generalnego na studia teologiczne do Pragi. Na podstawie przebiegu kształcenia zakonników można przypuścić, że S. przebywał wtedy w klasztorze już ok. dwanaście lat. Był profesem krakowskiego konwentu Świętej Trójcy, co potwierdza wpis w nekrologu i tradycja zakonna (Chodykiewicz). Studia generalne, trwające od dwóch do sześciu lat, S. ukończył nie uzyskując stopnia uniwersyteckiego. W r. 1388 został poświadczony jako lektor główny w konwencie krakowskim. W l. 1390–4 był przeorem w tym konwencie; toczył m.in. spór z rzeźnikiem Janem Storschaczem, o zaległe należności z tytułu dzierżawy jatki klasztornej. W r. 1394, po śmierci Jana Sartoriusa, dominikanina i biskupa Seretu w Mołdawii, został jego następcą na biskupstwie i 8 VI t.r. otrzymał prowizję papieską. Prawdopodobnie nominację uzyskał dzięki poparciu króla Władysława Jagiełły, jednak jeszcze w r. 1395 nie miał święceń biskupich. Papież Bonifacy IX zezwolił wówczas S-owi na przyjęcie święceń od jakiegokolwiek hierarchy wyższego rangą, niekoniecznie od jego metropolity, arcybp. halickiego Jakuba Strepy. Ostatecznie sakrę przyjął między 20 XII 1395 a 13 I 1396 (Prokop). Prawdopodobnie zwlekanie S-a z przyjęciem sakry biskupiej było spowodowane jego niechęcią do objęcia odległej diecezji albo brakiem przychylności dla jego kandydatury ze strony arcybp. Strepy. Tę ostatnią hipotezę wzmacnia fakt, że w r. 1405 na synodzie prowincjonalnym zwołanym przez Strepę, z tytułem bp. mołdawskiego wystąpił franciszkanin Jan, mimo że legalnym biskupem był S. Istnieje domysł, że była to próba utworzenia drugiego biskupstwa katolickiego w Mołdawii opartego na konwentach minorytów (T. M. Trajdos) albo usunięcia S-a. Wśród motywów niezaangażowania się w pracę misyjną w Mołdawii i szybkiego zniechęcenia S-a wymieniano też politykę kościelną hospodara Aleksandra Dobrego, intensywnie popierającego rozwój prawosławia (Abraham, Trajdos).
S. nie zajmował się swoją diecezją i godność biskupią traktował jako tytularną. Pełnił funkcje biskupa pomocniczego i wikariusza in spiritualibus bp. krakowskiego Piotra Wysza, mimo że faktycznym biskupem pomocniczym krakowskim był wówczas tytularny bp. laodycejski Zbigniew z Łapanowa. Jako bp. sufragan S. nadawał odpusty (w r. 1396 katedrze krakowskiej, w r. 1401 bractwu maryjnemu w Pilźnie, w r. 1406 kościołowi NMP w Gdańsku, w l. 1394–1412 jakiemuś bractwu w Krakowie) oraz wyświęcał wyższych duchownych (w r. 1408 diakonat dla subdiakona diec. poznańskiej magistra Andrzeja, syna Wisława z Kokorzyna, w l. 1394–1412 subdiakonat dla anonimowego akolity). W r. 1406 wziął udział w synodzie biskupów prowincji polskiej w Kaliszu. Świadkował na niektórych dokumentach bp. Piotra Wysza wystawianych w Krakowie. W r. 1411 przed sądem oficjała toczył spór z Janem Hanczmanem, młynarzem z Krakowa, jednak nie wiadomo w jakiej sprawie. Mieszkał najpewniej przy klasztorze Dominikanów. W r. 1406 w klasztorze transumował dla nich dwie bulle Bonifacego IX, a swoją ostatnią wolą przekazał im cały majątek. Jego insygnia pontyfikalne dominikanie sprzedali następnie prepozytowi bożogrobców miechowskich (Prokop). Nieuzasadniony źródłowo jest pogląd, że S. był spowiednikiem Władysława Jagiełły (U. Borkowska). S. zmarł prawdopodobnie w r. 1412 (wg dominikańskiego Nekrologu krakowskiego 10 I zmarł Stefan bp. serecki, a 27 XII Stefan Zajączek), a z pewnością przed 5 III 1413, kiedy adresatem bulli papieża Jana XXIII był nowy bp elekt serecki Mikołaj Venatoris.
Hierarchia catholica medii aevi, I; Bucichowski W., Lista lektorów dominikańskich prowincji polskiej od erygowania prowincji (1225) do roku 1525, „Przegl. Tomistyczny” T. 6/7: 1997; Czaplewski P., Tytularny episkopat w Polsce średniowiecznej, „Roczn. Tow. Przyjaciół Nauk Pozn.” T. 40: 1913 s. 79–81; Prokop K. R., Biskupi pomocniczy w diecezjach polskich w dobie przedtrydenckiej (2. poł. XIII – 1. poł. XVI w.), Kr. 2002 s. 299–302; – Abraham W., Biskupstwa łacińskie w Mołdawii w wieku XIV i XV, „Kwart. Hist.” T. 16: 1902 s. 184, 187; Barącz S., Rys dziejów Zakonu Kaznodziejskiego w Polsce, Lw. 1861 II 38–9, 43, 49; Borkowska U., Królewscy spowiednicy, w: Ludzie, Kościół, wierzenia. Studia z dziejów kultury i społeczeństwa Europy Środkowej (średniowiecze – wczesna epoka nowożytna), Red. W. Iwańczak, S. K. Kuczyński, W. 2001 aneks nr 9; Fijałek J., Dwaj dominikanie krakowscy: Jan Biskupiec i Jan Falkenberg, w: Księga pamiątkowa ku czci Oswalda Balzera, Lw. 1915 I 9; tenże, Wstęp do: Zbiór formuł zakonu dominikańskiego prowincji polskiej 1338–1411, Wyd. J. Woroniecki, J. Fijałek, Arch. Kom. Hist., 1938 XII cz. 2 s. 251; Kielar P., Studia nad kulturą szkolną i intelektualną dominikanów prowincji polskiej w średniowieczu, w: Studia nad historią dominikanów w Polsce 1222–1972, Red. J. Kłoczowski, W. 1975 I 295, 297, 299, 442; Simson P., Geschichte der Stadt Danzig, Danzig 1913 IV nr 119; Sygański J., Historia Nowego Sącza, Lw. 1902 III; Świętochowski R., Szkolnictwo teologiczne dominikanów, w: Dzieje teologii katol., II cz. 2 s. 236; Trajdos T. M., Kościół katolicki na ziemiach ruskich Korony i Litwy za panowania Władysława II Jagiełły (1386–1434), Wr. 1983 I; – Akta grodz. i ziem., IV, V (Marcin Zajączek z Nowego Sącza); Arch. Sanguszków, II; Bull. Pol., II (Mikołaj Ruthenus przeor sandomierski, bp przemyski), III; Bzowski A., Propago divi Hyacinthi Thaumaturgi Poloniae seu de rebus praeclare gestiis in provincia Poloniae Ordinis Praedicatorum, Venetiis 1606 s. 50; Chodykiewicz K., De rebus gestis in provincia Russiae Ordinis Praedicatorum comentarius, Berdyczów 1780 s. 276; Cracovia artificum, 1410–12, 1421–24; Fontana V. M., Sacrum Theatrum Dominicanum, Romae 1666 s. 164–5, 623; Formulae ad ius canonicum spectantes ex actis Petri Wysz episcopi Cracoviensis (1392–1412), Wyd. B. Ulanowski, Arch. Kom. Hist., 1889 V nr 43, 57, 71; Kielar P., Organizacja szkolnictwa dominikańskiego w Polsce, „Studia Philosophiae Christianae” T. 5: 1969 s. 317 (edycja fragmentu akt kapit. prowincjalnej z r. 1378); Kod. katedry krak., II; Kod. Mpol., III (kmieć Marcin Zając); Okolski S., Russia florida..., Lw. 1646 s. 59; Ruszel P., Tryumph na dzień chwalebny Jacka świętego, Wil. 1641 s. 90; Stephanus de Salaniaco et Bernardus Guidonis. De quatuor de quibus Deus Praedicatorum Ordinem insignivit, Ed. T. Kaeppeli OP, „Monumenta Ordinis Fratrum Praedicatorum Historica” T. 22: 1949; Zbiór dok. katedry i diec. krak., I nr 103, 175; Zbiór dok. mpol., V nr 1176; Zbiór formuł zakonu dominikańskiego prowincji polskiej 1338–1411, Wyd. J. Woroniecki, J. Fijałek, Arch. Kom. Hist., 1938 XII cz. 2 appendix nr 1–2 (Stefan przeor i Stefan zakonnik w konwencie lwow.); Zeissberg H. R., Kleinere Geschichtsquellen Polens im Mittelalter, w: Arch. f. Österr. Gesch., LV 140; – Arch. Kapit. Metropolitalnej w Kr.: dok. perg. nr 251, Akta oficjalatu, t. 4 k. 145–v, 148, 153, 155v; Arch. Prow. OO. Dominikanów w Kr.: dok. perg. nr 98, 582, rkp. Pp 78 k. 3, 90v; B. Kórn.: rkp. I F 93, (L. Teleżyński, De rebus provinciae Poloniae S. Hyacinthi Ordinis Praedicatorum) k. 222, 242–3.
Maciej Zdanek